5 GIAI ĐOẠN CỦA
BONG BÓNG
21/10/2014 - 13:51
1370 0
Trong
tài chính, thuật ngữ "bong bóng" thường dùng để chỉ một tình huống
trong đó giá của một tài sản lớn hơn giá trị thực của nó rất nhiều. Trong thời
kỳ bong bóng, giá của một tài sản tài chính hoặc một loại nhóm tài sản bị thổi
phồng lên rất cao, mà lại không hề như không phản ảnh giá trị của tài sản đó.
liên quan đến giá trị nội tại của tài sản. Các thuật ngữ "bong bóng giá
tài sản", "bong bóng tài chính" hay "bong bóng đầu cơ"
có thể dùng như nhau và thường được rút ngắn thành "bong bóng".
ĐẶC ĐIỂM CỦA BONG BÓNG
Một đặc điểm cơ bản
của bong bóng là sự mù quáng tập thể của thị trường trong "giai đoạn bong
bóng." Không một ai nhận ra được mình đang tham gia vào một hoạt động đầu
cơ không hề dựa trên kỹ thuật định giá. Bong bóng có một đặc điểm khác đó là
chỉ khi bong bóng vỡ người ta mới nhận thức được đã tồn tại bong bóng trong thị
trường.
Trong hầu hết các
trường hợp, bong bóng dẫn đến một sự sụt giảm mạnh mẽ của giá chứng khoán.
Ngoài ra, những thiệt hại khi bong bóng vỡ phụ thuộc vào các khối ngành kinh tế
liên quan, và quy mô lan rộng đến đâu. Ví dụ, sự đổ vỡ của bong bóng vào những
năm 80 ở Nhật Bản dẫn đến tình trạng lạm phát đình đốn (stagnation) trong thời
gian dài. Nhưng do hoạt động đầu cơ chủ yếu diễn ra tại Nhật Bản, nên thiệt hại
gây ra đã không lây lan sang các nền kinh tế khác. Trái lại, sư đổ vỡ của bong
bóng nhà đất tại Mỹ đã châm ngòi cho sự đổ vỡ có tính lịch sử trên bình diện
toàn cầu năm 2008, bởi vì hầu hết các ngân hàng và tổ chức tài chính ở Mỹ và
châu Âu đã nắm giữ hàng trăm tỷ đô la giá trị của chứng khoán đảm bảo bằng thế
chấp dưới chuẩn. Trong tuần đầu tiên của tháng Một năm 2009, 12 tổ chức tài
chính lớn nhất thế giới đã mất một nửa giá trị. Suy thoái kinh tế đã khiến
nhiều doanh nghiệp trong các ngành khác nhau phá sản hoặc phải tìm kiếm hỗ trợ
tài chính.
CƠN SỐT HOA TULIP HÀ LAN
Cho đến nay, các cơn
sốt hoa tulip Hà Lan vẫn là một bong bóng đầu cơ điển hình, do giá trị thực của
mỗi bông hoa tulip và giá bán là hoàn toàn khác xa nhau trong những năm 1630.
Màu sắc rực rỡ và thời
gian thu hoạch dài đã làm cho loài hoa này ngày càng được ưa chuộng ở Hà Lan
trong những năm 1600. Khi nhu cầu tăng cao, giá tulip tăng, và người trồng
chuyên nghiệp sẵn sàng trả giá cao cho hoa tulip. Cơn sốt Tulip đạt đỉnh điểm
vào những năm 1636-1637, và những hợp đồng tulip được bán với giá cao hơn 10
lần so với thu nhập hàng năm của các thợ thủ công lành nghề.
Bong bóng tulip bắt
đầu đõ vỡ từ tháng 2 năm 1637. Trong vòng vài tháng, giá hoa tulip chỉ bằng
1/100 giá đỉnh điểm của chúng.
LÝ THUYẾT VỀ SỰ BẤT ỔN TÀI CHÍNH CỦA
MINSKY
Nhà kinh tế học Hyman
P. Minsky không phải là người có tên tuổi. Tuy nhiên, nhờ vào cuộc khủng hoảng
tín dụng và suy thoái kinh tế năm 2008-2009, lý thuyết về sự bất ổn tài chính
của Minsky đã thu hút nhiều sự chú ý và có ngày càng nhiều người ủng hộ học
thuyết của ông. Minsky là một trong những nhà kinh tế học đầu tiên giải thích
sự phát triển của tình trạng bất ổn tài chính và sự tương tác của nó với nền
kinh tế nói chung. Cuốn sách của ông, "Bình ổn một nền kinh tế không ổn
định" (Stabilizing an Unstable Economy) (1986) được coi là một tác
phẩm tiên phong về chủ đề này.
NĂM GIAI ĐOẠN CỦA MỘT BONG BÓNG
Minsky xác định năm giai
đoạn trong một chu kỳ tín dụng điển hình là: chuyển đổi, bùng nổ, mê loạn,
chốt lời và hoảng loạn. Mặc dù có nhiều cách hiểu khác nhau, nhưng mô hình
chung của một bong bóng bám khá sát với chu kỳ này.
1.
Chuyển đổi
Sự chuyển đổi xảy ra
khi các nhà đầu tư bị “mờ mắt” bởi một mô hình mới, chẳng hạn như một sự đột
phá trong công nghệ hoặc lãi suất thấp chưa từng có trong lịch sử. Một ví dụ
điển hình của sự chuyển đổi là sự suy giảm của lãi suất quỹ liên bang từ 6,5%
trong tháng 5 năm 2000 xuống 1% trong tháng 6 năm 2003. Trong thời gian ba năm
này, lãi suất thế chấp cố định 30 năm giảm từ 2,5 điểm phần trăm xuống 5,21%,
một mức thấp trong lịch sử, tạo mầm mống cho bong bóng nhà đất.
2.
Bùng nổ
Sau khi chuyển
đổi, giá sẽ tăng từ từ, nhưng sau đó được đà và ngày càng nhiều người tham gia
vào thị trường, tạo tiền đề cho sự bùng nổ. Trong giai đoạn này, tài sản có giá
tăng là tâm điểm của truyền thông. Nỗi lo về việc bỏ lỡ cơ hội có một không hai
khiến hoạt động đầu cơ lên cao, ngày càng thu hút đông đảo người tham gia.
3.
Mê loạn
Trong giai đoạn này,
giá tài sản tăng vọt nên nhà đầu tư bất chấp tất cả. Lý thuyết "sự điên rồ
tăng dần" (greater fool) thể hiện ở khắp mọi nơi. Sự định giá đạt đến mức
độ cực đại trong giai đoạn này. Ví dụ, ở đỉnh cao của bong bóng bất động sản
Nhật Bản vào năm 1989, đất ở Tokyo bán với giá 139.000 USD/feet vuông, tức là
cao hơn 350 lần so với giá bất động sản ở Manhattan ( Trung tâm Newyork, Mỹ).
Sau khi bong bóng vỡ, bất động sản bị mất khoảng 80% giá trị, còn giá cổ phiếu
giảm 70%. Tương tự, ở đỉnh điểm của bong bóng Internet vào tháng 3 năm 2000,
tổng giá trị của tất cả các cổ phiếu công nghệ trên sàn Nasdaq cao hơn GDP của
hầu hết các quốc gia.
Trong giai đoạn hưng
phấn, các phương pháp định giá và thước đo mới được tung ra để lý giải cho sự
gia tăng không ngừng của giá tài sản.
4.
Chốt lời
Đến thời điểm này,
những nhà đầu tư thông minh, những người nhận ra những dấu hiệu cảnh báo,
thường bán vị thế và chốt lời. Nhưng ước tính chính xác thời gian khi bong bóng
vỡ có thể là một công việc khó khăn và cực kỳ rủi ro đối với tình hình tài
chính của một người, bởi vì, như John Maynard Keynes đã nói, "thị trường
có thể điên khùng vượt quá sức chịu đựng của bạn."
Lưu ý rằng chỉ cần một
động thái tương đối nhỏ cũng có thể làm vỡ một bong bóng, nhưng một khi bị
chích, bong bóng không thể "phồng lên" một lần nữa. Ví dụ, vào tháng
8 năm 2007, ngân hàng Pháp BNP Paribas dừng việc rút tiền từ ba quỹ đầu tư có
chứa thế chấp dưới chuẩn Mỹ bởi vì ngân hàng này không thể định giá phần nắm
giữ này. Mặc dù diễn biến này lúc đó ban đầu gây lo lắng trong thị trường tài
chính, nhưng nó đã bị gạt sang một bên trong vài tháng sau, khi thị trường
chứng khoán toàn cầu đạt đến mức cao mới. Khi nhìn lại, sự kiện tương đối nhỏ
này thực sự là một dấu hiệu cảnh báo về thời kỳ hỗn loạn sẽ diễn ra.
5.
Hoảng loạn
Trong giai đoạn này,
giá tài sản đảo ngược hoàn toàn và tuột dốc nhanh như lúc lên cao. Các nhà đầu
tư và đầu cơ phải đối mặt với các yêu cầu tăng đặt cọc (margin call) và giá trị
đầu tư của họ thì giảm mạnh. Do đó, họ muốn thanh lý chúng với bất kì giá nào.
Khi cung vượt quá cầu, giá tài sản trượt dốc.
Một trong những ví dụ
sinh động nhất của hoảng loạn toàn cầu trong thị trường tài chính xảy ra vào
tháng 10 năm 2008, vài tuần sau khi ngân hàng Lehman Brothers tuyên bố phá sản
và Fannie Mae, Freddie Mac và AIG gần như sụp đổ. Chỉ số S&P 500 đã giảm
gần 17% trong tháng đó, kết quả tồi tệ nhất của chỉ số này trong 9 tháng. Cũng
trong tháng đó, thị trường cổ phiếu toàn cầu đánh mất 9,3 nghìn tỉ USD, chiếm
22% tổng vốn hóa thị trường.
“MỔ XẺ” BONG BÓNG CHỨNG KHOÁN
Nhiều công ty liên
quan đến internet lần đầu xuất hiện hoành tráng trước công chúng trong những
năm 90 để rồi biến mất vào lãng quên vào năm 2002. Chúng tôi lấy eToys làm ví
dụ để minh họa cách một bong bóng cổ phiếu thường diễn ra.
Trong tháng 5 năm
1999, với cuộc cách mạng internet dâng cao, eToys đã lần đầu phát hành cổ phiếu
ra công chúng (IPO) rất thành công, trong đó giá cổ phiếu từ 20 đô la đã leo
lên 78 đô vào ngày giao dịch đầu tiên. Vào thời điểm đó, công ty đã hoạt động
gần ba năm và có doanh số tăng từ 0.7 triệu đô la trong năm 1998 đến 30 triệu
USD khi kết thúc năm 1999. Các nhà đầu tư đã rất kỳ vọng về sự phát triển của
cổ phiếu này, với suy nghĩ chung là hầu hết những người mua đồ chơi sẽ mua đồ
chơi trực tuyến thay vì đến các cửa hàng bán lẻ như Toys "R" Us. Đây
là giai đoạn chuyển đổi của bong bóng.
Vì giá 8,3 triệu cổ
phiếu tăng mạnh trong ngày đầu tiên giao dịch trên sàn Nasdaq, đẩy giá trị vốn
hóa thị trường của nó lên 6,5 tỷ USD nên nhà đầu tư rất muốn mua cổ phiếu này.
Mặc dù eToys đã báo cáo lỗ ròng 28,6 triệu đô la trên doanh thu 30 triệu đô la
trong năm tài chính gần nhất, các nhà đầu tư vẫn kỳ vọng rằng tình hình tài
chính của công ty sẽ khả quan trở lại. Khi thị trường đóng cửa vào ngày 20
tháng 5, eToys đưa ra định giá chỉ số P/S vượt mức chỉ số của Toys
"R" Us rất nhiều dù công ty này có bảng cân đối kế toán mạnh hơn.
Điều này đánh dấu giai đoạn bùng nổ và mê loạn của bong bóng.
Ngay sau đó, cổ phiếu
eToys giảm 9% phản ánh lo ngại rằng người nội bộ trong công ty có thể bán cổ
phần khiến giá cổ phiếu giảm xuống, bởi hợp đồng ngăn cấm hành vi này đã hết
hiệu lực. Trong ngày hôm đó, khối lượng giao dịch đặc biệt lớn, gấp 9 lần mức
trung bình 3 tháng. Sự sụt giảm của ngày hôm đó dẫn đến sự rớt giá cổ phiếu từ
mức cao kỷ lục là 86 đô la xuống chỉ còn 40%. Đây là giai đoạn chốt lời của
bong bóng.
Vào tháng 3 năm 2000,
eToys đã giảm 81% từ ngày đỉnh điểm đạt khoảng 16 đô la phản ánh lo ngại về chi
tiêu của công ty này. Công ty đã tốn 2,27 đô la chi phí quảng cáo cho mỗi đô la
doanh thu tạo ra. Mặc dù các nhà đầu tư đã nói rằng đây là mô hình kinh doanh
mới của tương lai, nhưng một mô hình như vậy chỉ đơn giản là không bền vững.
Vào tháng 7 năm 2000,
báo cáo tài chính eToys ghi nhận mức lỗ quý đầu tiên là 59,5 triệu đô la (năm
trước đó là 20,8 triệu đô), ngay cả khi doanh số hàng bán tăng gấp ba lần lên
24,9 triệu đô la trong giai đoạn này. Việc có thêm 219.000 khách hàng mới trong
quý này vẫn không thể mang lại lợi nhuận cho công ty. Vào thời gian này, với sự
điều chỉnh liên tục của cổ phiếu công nghệ, cổ phiếu công ty này được giao dịch
với mức giá khoảng 5 đô la.
Đến cuối năm, với tình
trạng thua lỗ kéo dài, eToys không thể đạt được doanh số bán hàng dự kiến quý
ba của mình và chỉ còn lại tiền mặt cho bốn tháng. Cổ phiếu này đã giảm
73% xuống còn 28 cent vào tháng 2 năm 2001. Vì công ty không thể duy trì được
giá cổ phiếu ổn định từ 1 đô la trở lên nên đã bị hủy niêm yết trên sàn Nasdaq.
Một tháng sau khi công
ty giảm 70% đội ngũ nhân viên, eToys tiếp tục sa thải 300 công nhân còn lại và
buộc phải tuyên bố phá sản. Đến thời điểm này, eToys đã mất 493 triệu đô la
trong ba năm trở lại, và có 274 triệu đô la nợ chưa thanh toán .
LỜI KẾT
Theo Minsky và một số chuyên gia khác nhận
định, bong bóng đầu cơ là điều không thể tránh khỏi trong một nền kinh tế thị
trường tự do. Tuy nhiên, việc hiểu biết các giai đoạn của việc hình thành bong
bóng có thể giúp bạn dự đoán được giai đoạn tiếp theo và tránh việc trở thành
một chủ thể vô thức trong quá trình đó.
